Pychotka.pl – Przepisy Kulinarne

Żywność która leczy

Wielu pacjentów narzeka na brak pieniędzy na lekarstwa. Prostsza i tańsza jest zmiana diety i wzbogacenie jej w odpowiednie produkty.

Zainteresowanie żywnością funkcjonalną o udowodnionym naukowo korzystnym wpływie na zdrowie jest coraz większe. Dzięki jej zastosowaniu można skutecznie zapobiegać chorobom cywilizacyjnym takim jak: otyłość, cukrzyca typu 2, choroby serca czy nadciśnienie tętnicze.

Koncepcja żywności funkcjonalnej wywodzi się z kultury Wschodu, gdzie zwykło się przyjmować, że pożywienie powinno być lekarstwem. W ostatnim czasie żywność funkcjonalna zaczęła odnosić znaczące sukcesy także w USA, Japonii i innych krajach rozwiniętych gospodarczo, także w Europie. W efekcie rynek żywności funkcjonalnej rozwija się znacznie prężniej niż pozostałe sektory rynku żywnościowego. Zdaniem niektórych autorów w 2010 roku żywność funkcjonalna będzie stanowić 20 proc. artykułów spożywczych na naszym kontynencie.

Zdrowy styl jedzenia

We współczesnym społeczeństwie również wzrasta zainteresowanie żywieniem jako sposobem na zapewnienie zdrowia. Wpływ na to ma kilka elementów: starzejące się społeczeństwo i związane z tym ciągle rosnące koszty podstawowej opieki zdrowotnej, wzrost świadomości konsumentów w zakresie związków między dobrym stanem zdrowia a odżywianiem oraz wzrost zagrożenia chorobami cywilizacyjnymi (dietozależnymi). Zależności te odzwierciedlają dane z tabeli 1. W odpowiedzi na takie zapotrzebowanie rynku, producenci coraz częściej będą wyposażać swoje produkty w wartość dodaną i oferować coraz to nowe produkty, bądź ulepszać już istniejące.

Tab. 1. Przewidywany wpływ niewłaściwej diety na powstawanie chorób cywilizacyjnych.
Choroba Wpływ diety w %
choroby serca > 30
nowotwory > 35
zaparcia > 70
otyłość > 50
cukrzyca typu 2 > 25
próchnica > 30

źródło: Finn Holm, Food Group Denmark, 2003: New functional food ingredients Cardiovascular health

Do żywności funkcjonalnej zaliczamy pokarmy i napoje o naukowo udowodnionym, korzystnym działaniu zdrowotnym. W literaturze można znaleźć wiele różnych definicji żywności funkcjonalnej, dlatego też, aby ujednolicić ten termin w Europie rozpoczęto realizację finansowanego przez Komisję Europejską programu badawczego FUFOSE (Functional Food Science in Europe), mającego na celu wypracowanie naukowej podstawy do pojęcia żywności funkcjonalnej w UE oraz mającego wskazać kryteria i kierunki opracowywania i wdrażania funkcjonalnych produktów spożywczych na rynku europejskim.
W dokumencie wydanym przez FUFOSE w 1999 r. przyjęto definicję mówiącą, iż "żywność może być uznana za funkcjonalną, jeśli udowodniono jej korzystny wpływ na jedną lub więcej funkcji organizmu ponad efekt odżywczy; wpływ ten polega na poprawie stanu zdrowia oraz samopoczucia i/lub zmniejszania ryzyka chorób. Żywność funkcjonalna musi przypominać postacią żywność konwencjonalną i wykazywać korzystne działanie na organizm w ilościach, które oczekuje się, że będą normalnie spożywane z dietą – przy czym nie są to tabletki, kapsułki ani krople, ale część składowa prawidłowej diety".

Rodzaje produktów

Należy także odróżnić termin żywność funkcjonalna od stosowanego powszechnie w literaturze polskiej terminu dodatki funkcjonalne, który dotyczy substancji stosowanych w procesie produkcji, poprawiających cechy technologiczne i/lub trwałość gotowego produktu.
Pojęcie żywności funkcjonalnej jest bardzo szerokie i ze względu na przyjęte kryteria jej podział jest różny. W spotykanych w literaturze światowej klasyfikacjach, uwzględniających np. specyficzny skład, można wyodrębnić żywność:
• wzbogaconą,
• niskoenergetyczną,
• wysokobłonnikową,
• probiotyczną,
• niskosodową,
• o zredukowanej zawartości cholesterolu,
• energetyzującą.
Ze względu na rodzaj zaspokajanych potrzeb żywieniowych, można wyróżnić m.in. żywność:
• zmniejszającą ryzyko chorób krążenia,
• zmniejszającą ryzyko chorób nowotworowych,
• zmniejszającą ryzyko osteoporozy,
• dla osób obciążonych stresem,
• hamującą procesy starzenia,
• dietetyczną dla osób z zaburzeniami metabolizmu i trawienia,
• dla sportowców,
• dla osób w podeszłym wieku,
• dla kobiet w ciąży i karmiących,
• dla niemowląt,
• dla młodzieży w fazie intensywnego wzrostu,
• wpływającą na nastrój i wydolność psychofizyczną.
Wyróżnia się cztery podstawowe kierunki oddziaływania żywności funkcjonalnej na poprawę psychofizycznego komfortu życia konsumentów. Po pierwsze wpływa bezpośrednio poprzez hamowanie zmian degeneracyjnych ustroju lub działanie lecznicze w przebiegu niektórych schorzeń. Po drugie zwiększa podaż składników odżywczych w stanach fizjologicznych zwiększonego zapotrzebowania (np. intensywny wzrost, ciąża, okresy rekonwalescencji, sport). Po trzecie – komponowanie prawidłowej diety w specyficznych stanach chorobowych (np. w alergiach i nietolerancjach pokarmowych, cukrzycy, itp.). Po czwarte poprawia nastrój i zwiększa wydolność psychofizyczną organizmu.

Za kluczowe do osiągnięcia profilaktycznego i terapeutycznego działania żywności funkcjonalnej uznano następujące substancje: błonnik pokarmowy, oligosacharydy, alkohole wielowodorotlenowe, fosfolipidy, polifenole, białka i peptydy, wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA), witaminy i składniki mineralne, probiotyki, fitozwiązki (antocyjany, glikozydy, izoprenoidy). W USA i Wielkiej Brytanii wspomniane substancje wyizolowane z żywności, a skoncentrowane w postaci kapsułek czy tabletek często są określane mianem nutraceutyków.

Jak powstaje?

Żywność funkcjonalna występuje zarówno w postaci konwencjonalnej, jak i modyfikowanej technologicznie – w postaci tradycyjnej lub nietypowej (np. koncentraty w proszku). Specjalnie zaprojektowana żywność funkcjonalna w postaci konwencjonalnej jest wytwarzana przeważnie metodami ogólnie stosowanymi. Jednak surowce do jej produkcji często są otrzymywane ze specjalnych hodowli lub upraw prowadzonych w specyficznych warunkach (np. środowisko, pasza) lub ze specjalnie selekcjonowanych odmian, także modyfikowanych biotechnologicznie, w tym również z wykorzystaniem inżynierii genetycznej.

Obecnie żywność funkcjonalna obejmuje produkty i preparaty spożywcze uzyskiwane poprzez:
• dodatek do powszechnie spożywanych produktów spożywczych substancji biologicznie aktywnych,
• projektowanie nowego składu chemicznego wyrobów spożywczych (designer foods) na przykład margaryn zawierających stanole i sterole, hamujące wchłanianie cholesterolu ze światła przewodu pokarmowego,
• produkcję preparatów zawierających biologicznie aktywne substancje otrzymywane z naturalnych surowców roślinnych i zwierzęcych; np. wyciągi olejowe z nasion grapefruita czerwonego, suszone ekstrakty z wytłoków czerwonych winogron;
• wykorzystanie probiotyków – żywych mikroorganizmów poprawiających skład mikroflory jelitowej i zwiększających naturalną odporność organizmu człowieka oraz zastosowanie prebiotyków tj. substancji stanowiących podłoże, a przez to stymulujących rozwój pożytecznej mikroflory jelitowej;
• obniżanie wartości energetycznej produktów spożywczych: przez ograniczenie zawartości tłuszczów i sacharozy (produkty typu light); przez zastąpienie tłuszczu i cukru substancjami o niższej wartości energetycznej, wywołującymi podobne wrażenia sensoryczne i ewentualnie efekt sytości (upodobnienie); przez całkowite wyeliminowanie tłuszczu i cukru ze składu produktu i zastąpienie ich substancjami, które nie są trawione i wchłaniane w przewodzie pokarmowym (substytucja).
Potrzebne regulacje

Do chwili obecnej brak jest jakichkolwiek uregulowań prawnych dotyczących tego rodzaju żywności i dlatego producenci często nadużywają określenia "żywność prozdrowotna", bądź bezprawnie przypisują jej takie działanie. Jedynie 5-10 proc. żywności na naszym rynku, która powołuje się na przynależność do grupy żywności funkcjonalnej, rzeczywiście zasługuje na to miano.

Aby udokumentować korzystny wpływ na zdrowie żywności funkcjonalnej konieczne są badania na dużych populacjach ludzi, dobranych losowo z podwójna ślepą próbą i placebo.

Specyficzne działanie żywności funkcjonalnej powinno być we właściwy sposób zadeklarowane na etykiecie produktu spożywczego, tak, aby ograniczyć możliwość nadmiernego spożycia substancji biologicznie aktywnych oraz ograniczyć ryzyko błędnego wykorzystania przez konsumentów.

Sposób deklarowania danych żywieniowych jest opracowywany przez Komitet Kodeksu Żywnościowego. Zgodnie z propozycjami Komitetu można wyróżnić kilka rodzajów deklaracji żywieniowych:

1. Deklaracje o zawartości składników odżywczych:
• Nutrient Content Claim – opisuje ogólny poziom składnika odżywczego, w produkcie spożywczym (np. „niska zawartość tłuszczu”)
• Nutrition Claim – deklaracja o szczególnych właściwościach żywieniowych produktu spożywczego, uwzględniająca wartość energetyczną i zawartość podstawowych składników odżywczych.
2. Deklaracje o funkcjonalności (funkcji żywieniowej):
• Nutrient Function Claim – opisuje związek między składnikami żywności, a ogólnym stanem zdrowia i właściwym funkcjonowaniem organizmu (np.witamina E chroni lipidy przed utlenieniem). Dotyczy ona podstawowych składników o ustalonej wartości odżywczej podanej w zaleceniach żywieniowych albo produktów spożywczych, które są znaczącym źródłem składnika odżywczego (produkt powinien dostarczać co najmniej 10 proc. zalecanego dziennego spożycia danego składnika odżywczego).
3. Deklaracje o zdrowotności:
• Health Claim – deklaracja o możliwości obniżenia ryzyka konkretnego schorzenia przez konkretny składnik żywności.
Urząd ds. Żywności i Leków (FDA) w Stanach Zjednoczonych zezwolił na oświadczenia zdrowotne na etykiecie żywności funkcjonalnej, potwierdzone badaniami klinicznymi, w przypadku następujących substancji biologicznie aktywnych lub produktów spożywczych zawierających te substancje:

• obniżenie ryzyka nowotworów – w przypadku niskiej zawartość tłuszczu ogółem i tłuszczów nasyconych jak również obecności witamin, fitozwiązków, błonnika pokarmowego – w warzywach, owocach i przetworach z pełnego ziarna zbóż;
• obniżenie ryzyka choroby niedokrwiennej serca – w przypadku niskiej zawartości tłuszczu ogółem i tłuszczów nasyconych, a także odpowiedniej zawartości witamin, fitozwiązków, błonnika pokarmowyego w warzywach, owocach i przetworach z pełnego ziarna zbóż oraz błonnika pokarmowego z nasion rośliny Plantago ovate (psyllium), białek soi;
• podtrzymanie prawidłowych funkcji układu sercowo-naczyniowego – związki polifenolowe i fitoaleksynowe (reswersatrol) z winogron i soku winogronowego, witamina E, C i beta-karoten;
• obniżenie poziomu cholesterolu – błonnik rozpuszczalny w postaci beta-glukanu z przetworów pełnego ziarna owsa;
• utrzymanie prawidłowego poziomu cholesterolu we krwi – stanole i sterole pochodzenia roślinnego;
• hamowanie wzrostu mikroflory patogennej przewodu pokarmowego – probiotyki (bakterie fermentacji mlekowej i bifidobakterie);
• utrzymanie poprawnego stanu mikroflory jelitowej – fruktooligosacharydy z bananów, czosnku, karczocha, cykorii;
• obniżenie ryzyka osteoporozy – żywność wzbogacana w wapń.
Żywność funkcjonalna aktualnie na rynku USA*
Żywność
funkcjonalna Składnik bioaktywny Korzyści zdrowotne Potwierdzenie korzyści zdrowotnych Moc dowodów Rekomendacje częstości spożycia Rodzaj deklaracji zdrowotnej
Margaryny wzbogacane Stanole i sterole pochodzenia roślinnego Redukcja cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL Badania kliniczne Bardzo silne 1,3 g/d dla steroli,
1,7 g/d dla stanoli Health Claim
Psyllium (babka płesznik) Błonnik rozpuszczalny Redukcja cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL Badania kliniczne Bardzo silne 1 g/d Health Claim
Soja Białko Redukcja cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL Badania kliniczne Bardzo silne 25 g/d Health Claim
Produkty zawierające całe ziarna owsa B – glukany Redukcja cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL Badania kliniczne Bardzo silne 3 g/d Health Claim
Sok żurawinowy Antyoksydanty Redukcja infekcji przewodu moczowego Mała liczba badań klinicznych Umiarkowany 300 ml/d Żywność konwencjonalna (Conventional food)
Tłuste ryby Kwasy tłuszczowe omega – 3 Redukcja triglicerydów, redukcja ryzyka chorób serca Badania epidemiologiczne i kliniczne Silne i bardzo silne 2 x tłusta ryba w tyg.
0,5 – 1,8 g EPA+DHA Qualified Health Claim for dietary suplement
Jajka wzbogacone kwasami omega – 3 Kwasy tłuszczowe omega – 3 Redukcja cholesterolu Badania kliniczne Słaby i umiarkowany Nieznany Żywność konwencjonalna
Czosnek Organiczne związki siarki Redukcja cholesterolu całkowitego i cholesterolu frakcji LDL Badania kliniczne Słaby i umiarkowany 600 – 900 mg/d (suplement diety) lub 1 świeży ząbek /d Żywność konwencjonalna i suplement diety
Karczochy, cebula w proszku, dojrzałe banany Prebiotyki/ fruktooligosacharydy Kontrola ciśnienia tętniczego, redukcja cholesterolu Badania na zwierzętach i badania kliniczne Słaby 3–10g/d Żywność konwencjonalna
Zielona herbata Katechiny Redukcja ryzyka niektórych typów nowotworów Randomizowane badania epidemiologiczne Średni 4-6 filiżanek/d Żywność konwencjonalna
Czarna herbata Polifenole Redukcja ryzyka chorób serca ? ? ? ?
Szpinak, kapusta, inne zielone warzywa Luteina/zeaksantyna Spowalnianie procesów starzenia się Epidemiologiczne badania żywieniowe Średnie i słabe 6 mg/d luteiny Żywność konwencjonalna i suplement diety
Pomidory i przetwory pomidorowe Likopen Redukcja ryzyka raka prostaty Badania epidemiologiczne Średni ½ filiżanki/d (30 mg/d jako likopen lub 10 porcji produktów/tydz.) Żywność konwencjonalna
Baranina, wołowina, produkty mleczne CLA Redukcja ryzyka raka piersi Badania in vivo i badania in vitro Słaby Nieznane Żywność konwencjonalna
Warzywa krzyżowe Glukozynolany (GLS), a szczególnie produkty ich hydrolizy, np.: izotiocyjany i związki fenolowe Redukcja ryzyka niektórych nowotworów Badania epidemiologiczne i badania in vitro Słabe i średnie 1/2 filiżanki/d Żywność konwencjonalna
Fermentowane produkty mleczne Probiotyki Prawidłowe funkcjonowanie jelit Badania kliniczne oraz in vitro i in vivo Średnie 1–2 x 1011 kolonii probiotycznych /dzień Żywność konwencjonalna i suplement diety
Orzechy Kwasy tłuszczowe jednonienasycone, wit E Redukcja ryzyka chorób serca Badania kliniczne Średnie Ok. 55 g/d orzechów Qualified Health Claim
Sok winogronowy i czerwone wino Resveratol Redukcja agregacji płytek krwi Badania epidemiologiczne i in vitro, in vivo Średnie do silnego Ok. 230–450 g/d Żywność konwencjonalna
źródło: Journal of the American Dietetic Association, 2004: Position of the American Dietetic Association: Functional Foods.
* Żywność, którą FDA (Food and Drug Administration – Urząd d/s Żywności i Leków) uznał za korzystną dla zdrowia (opatrzone jako Health Claim), czyli zawierającą sterole/stanole, owiec, Psyllium, soję. Jej pozytywne oddziaływanie na zdrowie potwierdzono w co najmniej 24 dobrze zaplanowanych i opublikowanych badaniach klinicznych. Dla przykładu petycja o przyznanie deklaracji Health Claim dla soi, zawierała ponad 40 badań klinicznych, podczas gdy dla soku żurawinowego tylko kilka.

Produkty na rynku polskim, które mogą być zaliczone do żywności funkcjonalnej:

Grupa produktów
Produkt (rodzaj)

Składnik bioaktywny
mleczne produkty probiotyczne Jogurty, desery jogurtowe, mleko acidofilne, mleko wzbogacone w kwasy omega – 3 Bifidobakterie i Lactobacillus acidophillus + witaminy z grupy B, A. D, C i Ca, kwasy omega – 3
koncentraty napojów i deserów Napoje herbaciane, kawa, kakao, napoje orzeźwiające w proszku, napoje sojowe Wit. A, C, E, z grupy B, Ca, Mg
kisiele Owocowe Wit. A, C, E, z grupy B, Ca, Mg
zbożowe produkty śniadaniowe Musli, płatki zbożowe Błonnik, Ca, Mg, Fe, wit. C, E, wit. z gr B
soki Owocowe, warzywno-owocowe Witaminy A, C, E, z gr. B, Ca
napoje a) izotoniczne
b) energetyczne
c) sojowe a) zestawy witamin i składników mineralnych
b) witaminy, kofeina, tauryna
c) izoflawony, białko sojowe, cynk
Źródło: Świderski i in. 2002: Żywność wygodna i funkcjonalna. WNT, Warszawa

Czy polecać pacjentom żywność funkcjonalną?
Jak wynika z powyższych rozważań żywnością funkcjonalną jest zarówno żywność konwencjonalna, naturalnie bogata w składniki o korzystnym wpływie na zdrowie (jeśli jest spożywana w odpowiednich ilościach) np. ryby, warzywa, orzechy, itp., jak i żywność fortyfikowana – celowo wzbogacana, aby ulepszyć jej właściwości i uczynić ją żywnością prozdrowotną (w tym także żywność celowo wzbogacana w określone tylko składniki, specjalnie projektowana dla różnych grup docelowych) np. odżywki dla sportowców, produkty dla osób odchudzających się, margaryny wzbogacane itp. W zależności od rodzaju składnika jakim została wzbogacona spełnia ona rolę profilaktyczną i/lub wspomagającą leczenie i/lub zapobiegającą niedoborom (jak produkty wzbogacane w witaminy i składniki mineralne i substancje bioaktywne) i leczniczą ( jak np. margaryny wzbogacone w stanole i sterole roślinne).

Oczywiste jest, że pierwszym etapem zapobiegania chorobom cywilizacyjnym jest stosowanie dobrze zbilansowanej i zrównoważonej diety z dużym udziałem warzyw, owoców, produktów z pełnego przemiału, mięsa ryb. Dopiero w dalszej kolejności przy istniejących już zaburzeniach, czy specyficznych stanach fizjologicznych, zaleca się wzbogacenie/uzupełnienie diety w produkty specjalnie w tym celu zaprojektowane.
Skoro wielu chorobom można zapobiec, a nawet skutecznie je leczyć z pomocą żywności funkcjonalnej, zaczynają padać pytania o potrzebę i konieczność stosowania farmakoterapii.

Farmakoterapia zazwyczaj pociąga za sobą różnego rodzaju działania uboczne. Istnieje nawet zjawisko zwane „efektem odbicia” (ang. rebound effect). Przyjmowany lek spełnia swoje działanie lecznicze tylko przez pewien czas, a w miarę wydłużania okresu leczenia, może powodować nasilenie występujących objawów. Czy zwykła margaryna wzbogacona w naturalne stanole i sterole roślinne o działaniu leczniczym (obniżanie poziomu cholesterolu) może doprowadzić do takiej sytuacji?

Kolejne wątpliwości dotyczą kosztów leczenia. Jak wiele osób narzeka na brak pieniędzy na lekarstwa? Czy nie prościej i taniej byłoby zmienić dietę i wzbogacić ją o odpowiednie produkty? Czy narzekanie to wynika rzeczywiście z braku środków finansowych i niecierpliwości czy lenistwa? Jak wynika z badań przeprowadzonych przez CBOS w dniach 4-7 sierpnia 2000 r., produkty oznakowane jako "zdrowa żywność" kupuje zawsze lub prawie zawsze 6 proc. Polaków (o 1 proc. mniej niż dwa lata wcześniej ), często – 17 proc., a nigdy – 33 proc.. Pozostali kupują tego typu produkty czasami. Prościej jest przecież połknąć tabletkę niż przygotować odpowiednio skomponowany posiłek. W dodatku wiele leków nie jest skutecznych, jeżeli dodatkowo nie zastosuje się przy ich zażywaniu odpowiedniej diety. Wobec tego czy lepiej leczyć czy zapobiegać?

Oczywiście nadmierne spożywanie produktów należących do żywności funkcjonalnej, szczególnie tych specjalnie projektowanych, może sprzyjać także powstawaniu nowych błędów żywieniowych związanych z przekroczeniem bezpiecznych poziomów spożycia biologicznie aktywnych związków. Duże zagrożenie mogą stanowić zwłaszcza batoniki i napoje dla osób uprawiających sport lub ćwiczenia fizyczne, zupy z podwyższoną zawartością witamin, a także preparaty substancji biologicznie aktywnych (nutraceutyki). Zagrożeniem jest także niekontrolowana ilość spożywanych produktów, co rzadko obserwuje się w przypadku dawkowania leków.

W Polsce ciągle jest jeszcze niska świadomość społeczna dotycząca żywności funkcjonalnej i jej działania na organizm, czego skutkiem są choćby wyżej opisywane zachowania konsumentów. Możemy co prawda opierać się i korzystać z badań i doświadczeń innych, bardziej rozwiniętych krajów, ale produkty znajdujące się na tamtejszych rynkach często nie mają odpowiedników w naszym kraju.

Dlatego istnieje ogromna potrzeba przede wszystkim badań i rozpowszechniania wiedzy na temat żywności funkcjonalnej, opracowywania nowych receptur, jak również odpowiedniego informowania osób zainteresowanych bądź będących w grupie ryzyka zagrożeń chorobami cywilizacyjnymi o odpowiednim "dawkowaniu" i korzystaniu z tego typu produktów.

Informacje o autorze:
mgr inż. Aneta Czerwonogrodzka: specjalizuje się wleczeniu otyłości. Jest dietetykiem w Klinice Pediatrii i Endokrynologii Samodzielnego Publicznego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Warszawie. Studentka studiów doktoranckich w Zakładzie Dietetyki, wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Kanadyjczycy szacują tę kwotę na 5 miliardów dolarów rocznie! Amerykanie płacą za to aż 117 miliardów dolarów! Takie straty finansowe ponoszą te kraje, łożąc na leczenie konsekwencji zdrowotnych zbyt małej aktywności fizycznej społeczeństwa i bezpośrednio z tym związanej otyłości.
Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) uznali zwiększenie aktywności fizycznej społeczeństw za jeden z najważniejszych celów nowoczesnej strategii zdrowia publicznego.
________________________________________
Informacje o autorze:
mgr inż. Aneta Czerwonogrodzka: specjalizuje się wleczeniu otyłości. Jest dietetykiem w Klinice Pediatrii i Endokrynologii Samodzielnego Publicznego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Warszawie. Studentka studiów doktoranckich w Zakładzie Dietetyki, wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Autor: Aneta Czerwonogrodzka ("Med-info" nr 10/2005)
Data: 2005-11-14

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *